Door Heather Montague

Onverwachte gebeurtenissen in de cockpit kunnen bij piloten tot een schrik- of verrassingsreactie leiden, soms met fatale gevolgen. Kunnen piloten leren om effectiever op dergelijke situaties te reageren? Dr. Annemarie Landman heeft dit onderwerp in haar recente proefschrift onderzocht.

Betere training voor handelen in crisissituaties

Uit statistieken blijk dat het verlies van controle tijdens de vlucht de belangrijkste oorzaak van dodelijke ongevallen in de commerciële luchtvaart. Na een aantal recente incidenten concludeerden onderzoekers dat schrik en verrassing een belangrijke impact kunnen hebben op de reactie van een piloot op onverwachte gebeurtenissen. Luchtvaartautoriteiten beseffen dat piloten voor dit soort situaties specifieke vaardigheden op het gebied van crisisbeheersing moeten leren.Sinds vorig jaar zijn luchtvaartmaatschappijen en simulatortrainingsbedrijven in Europa verplicht om schrik- en verrassingstraining in hun programma op te nemen. De behoefte aan effectievere training is dus duidelijk, maar minder duidelijk is hoe trainingsmethoden moeten worden vormgegeven, aangezien er onvoldoende gegevens beschikbaar zijn over de manier waarop piloten reageren op schrik en verrassing. Het onderzoek van Landman was gericht op het vinden van effectievere trainingsmethoden. “Wat betekent het nou werkelijk dat iemand geschrokken of verrast is?” zegt Landman. “En als je dat begrijpt, kun je met dat inzicht dan ook tot betere manieren van trainen komen?”

Onderzoek naar verrassing en stress

In het Engels worden de woorden ‘startle’ (schrik) en ‘surprise’ (verrassing) vaak door elkaar gebruikt. Maar in de wetenschappelijke literatuur staan de twee termen volgens Landman voor verschijnselen met zeer verschillende oorzaken en gevolgen. Het begrip schrikreactie is eigenlijk heel beperkt. Landman: “Het is echt een reflex, een heel plotselinge reactie. Een schrikreactie is zeer snel en kan ook snel weer verdwijnen. Het is een reactie op iets wat echt intens is, zoals een hard geluid of een plotselinge beweging, of iets waarvan je snel ziet dat het een bedreiging is.”Daarentegen omschrijft Landman het begrip verrassing als een tragere emotionele en cognitieve reactie op onverwachte gebeurtenissen die moeilijk te verklaren zijn. “Verrassing is veel dieper, niet gewoon een reflex”, zegt ze. “Verrassing hangt samen met hoe je over de wereld denkt, wat je aannames zijn, wat je ervan begrijpt, welke logica je gebruikt.”Tijdens haar onderzoek kwam Landman tot de conclusie dat de combinatie van verrassing en de bijbehorende stress relevanter was voor crisisbeheersing dan de schrikreactie. “Mensen zeggen vaak ‘schrik’ terwijl ze eigenlijk ‘verrassing’ bedoelen, en dat heeft tot veel verwarring geleid. Wanneer onderzoekers naar de reflexreactie keken, zeiden ze dat die de oorzaak van ongelukken moesten zijn. Maar ik denk niet dat er ooit een vliegtuig is neergestort als direct gevolg van een schrikreflex. Het gaat erom wat er daarna gebeurt. Onder hevige stress moet je een tegenstrijdigheid oplossen tussen wat je ziet en wat je verwacht.”

Conceptueel model van gedragingen en frames

Om een beter inzicht te krijgen in de schrik- en de verrassingsreactie heeft Landman een conceptueel model ontwikkeld. In dit model nemen mensen eerst prikkels waar en interpreteren ze, op grond waarvan ze vervolgens de situatie beoordelen. Daarna volgt de selectie en uitvoering van een actie, die weer nieuwe feedback kan opleveren. Het model maakt gebruik van frames om de oorzaken en gevolgen van verrassingen te verklaren. Volgens de definitie in het proefschrift is een frame een verklarende structuur, zoals een schema of mentaal model, die de waargenomen afzonderlijke datapunten met elkaar verbindt en ze betekenis geeft. De eerdergenoemde perceptie, interpretatie en acties zijn sterk afhankelijk van het geactiveerde frame. Als er een tegenstrijdigheid is tussen de inkomende informatie en je frame, moet je betekenis zien toe te kennen aan de ontstane situatie. Dit leidt uiteindelijk tot reframing (het veranderen van het frame), waarna een nieuw begrip tot stand komt.
Nieuwe informatie kan leiden tot een complete verandering van perspectief, aldus Landman. “Je komt een stukje informatie tegen dat niet klopt met je begrip van de wereld. Eigenlijk wil je op een plek zijn waar alles betekenis heeft, zodat je er greep op hebt, maar het kost moeite om daar te komen. En als je gestrest bent, is de weg naar die plek soms geblokkeerd. In dat geval blijf je in die situatie waar alles chaos is. Zonder het juiste frame ben je soms niet meer in staat om de informatie correct te interpreteren.”

Experimenteren in de simulator

Landman heeft verschillende experimenten met een simulator uitgevoerd om de effecten van schrik en verrassing in de cockpit beter te begrijpen. Om het verrassingseffect te testen vroeg ze bijvoorbeeld een groep piloten dezelfde taken uit te voeren onder omstandigheden van verrassing en anticipatie. De resultaten bevestigden dat het inderdaad veel moeilijker is om procedures correct uit te voeren als je verrast bent.

Lessen

Hoewel haar proefschrift afgerond is, denkt Landman dat er nog genoeg te onderzoeken is op het gebied van schrik en verrassing. “Het is fijn om na je promotieonderzoek je hoofd leeg te maken om over iets anders na te gaan denken. Er is waarschijnlijk nog veel te leren over dit onderwerp, maar ik heb mijn mening zo’n beetje geformuleerd en nu kunnen andere mensen het overnemen.”

Op de vraag wat Landman van dit project meeneemt, zegt ze: “Je frame, je mentale model, je aannames bepalen in sterke mate wat je ziet. Niet alleen bij deze waarnemingstaken, maar ook in het leven in het algemeen, zou ik zeggen. We hebben een zekere weerstand tegen het veranderen van onze aannames. Daar houden we niet van, dat geeft chaos. We willen grip op de situatie houden, we willen altijd controle hebben. Op die manier kun je een ander perspectief bezien: is het daadwerkelijk onzin, of lijkt dat alleen maar zo omdat je je verzet tegen een verandering van je frames? Dat is interessant om over na te denken.”